Klub Ludzi ze znakiem „P”

Drugą, o wiele liczniejszą grupą, związaną z TMW (od 28 października1969 r.) jest Klub Ludzi ze Znakiem „P”, czyli niewolników III Rzeszy – zesłanych w czasie okupacji do Wrocławia na przymusowe roboty. Geneza powstania Klubu datuje się na rok 1965, w którym to dr Juliusz Bartosz (w dzieciństwie robotnik przymusowy w Breslau) w Magazynie Tygodniowym „Gazety Robotniczej” zaapelował do czytelników deportowanych na roboty przymusowe do Wrocławia o relacje z tych wydarzeń. W oparciu o zebrany materiał cztery lata później wydał książkę Ludzie ze znakiem „P (Ossolineum, Wrocław 1969) oraz zorganizował w Klubie Międzynarodowej Książki i Prasy we Wrocławiu publiczną dyskusję ze świadkami opisanych wydarzeń. Wtedy to też zrodziła się idea powołania Klubu, który szybko przyjął nazwę Klub Ludzi ze Znakiem „P” i wszedł w strukturę TMW. Szacuje się, że pod koniec II wojny światowej niewolniczą pracę w naszym mieście wykonywało ok. 50 tysięcy Polaków, z których dużą grupę stanowili uwięzieni i przewiezieni do Wrocławia uczestnicy powstania warszawskiego w 1944 r. Zostali oni rozlokowani w 70 wrocławskich i podwrocławskich obozach. Po kapitulacji Festung Breslau duża ich część postanowiła tu zostać i to oni w pierwszych dniach maja 1945 r. włączyli się w nurt życia budzącego się miasta, będąc w dniach 6–9 maja 1945 r. jedynymi, obok kilku członków wrocławskiej Polonii, Polakami w polskim już Wrocławiu. Podstawowym celem powstałego w 1969 r. Klubu było utrwalenie pamięci o martyrologii Polaków wojennego Wrocławia, krzewienie wiedzy o tamtym okresie, utrzymanie więzi oraz opieka socjalna nad członkami Klubu. Przez wiele lat jego członkowie pomagali potrzebującym, samotnym i schorowanym starszym koleżankom i kolegom, odwiedzając ich, wykonując dla nich drobne usługi, załatwiając różne sprawy życiowe i prawne, organizując bezpłatne kompleksowe badania, czy w trudnych latach 80. rozprowadzając wśród nich żywność i odzież. Od początku Klub prowadził też działalność historyczno-kronikarską, dlatego z czasem środowisko Polaków wojennego Wrocławia doczekało się kolejnych publikacji opisujących ich losy: W sztafecie polskości Wrocławia (1978, 1980 i 1982) Juliana Bartosza, Wiersze i piosenki Polaków wojennego Wrocławia, Zapomniani ludzie z literą „P”. Polscy ludzie przymusowi na Dolnym Śląsku 1939–1945” (1978), Przewodnik po upamiętnionych miejscach represji w czasie II wojny światowej polskich robotników przymusowych we Wrocławiu Czesławy Ziembowej, Obozy pracy przymusowej we Wrocławiu (1987) Ludwika Malugi. Z kolei w 1989 r. Alfred Konieczny opisał losy Polskiej grupa konspiracyjnejOlimp” w wojennym Wrocławiu. W roku 1995 Anna Kosmulska spisała historie członków Klubu w książce wydanej przez TMW Niewolnicy w Breslau, wolni we Wrocławiu (drugie wydaniew 2020 r.). Członkowie Klubu współpracowali też przy realizacji filmów, opowiadających o Polakach przebywających w Breslau, opisujących ich pobyt w tym mieście i cierpienia w czasach pogardy i poniżenia. Są to następujące filmy: – Kinder der Flucht. Breslau brennt (Dzieci ucieczki. Wrocław płonie) dokumentalno- fabularny film w języku niemieckim o czasach oblężenia z udziałem Danieli Orłowskiej; – Nieobecni – ludzie ze znakiem „P” – wspomnienia członków klubu nagrane przez Fundację Europejską; – Upadek dawnego świata – materiały TV Discovery zawierające wspomnienia osób, które przeżyły Festung Breslau; – Der Henker von Breslau – Gauleiter Niederschlesien Karl Hanke, wersja

polska Kat Wrocławia; – Dni oblężenia – nagranie w TVP 3 z 2007 r. – wspomnienia Jerzego Podlaka; – Wielka wsypa – film o działalności grupy konspiracyjnej „Olimpu” (TVP Wrocław); – Das sizt immer in mein Kopf (To siedzi ciągle w mej głowie) wywiad z Jerzym Podlakiem o czasach Festung Breslau na potrzeby niemieckiej telewizji ZDF. Członkowie sekcji uczestniczyli również w nagraniach radiowych zorganizowanych przez Fundację na Rzecz Studiów Europejskich Nieobecni ludzie ze znakiem „P„. Nagrania te były następnie rozprowadzane po wrocławskich szkołach. Działacze Klubu byli również współzałożycielami (w 1987 r.) Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę Niemiecką działającego na terenie całej Polski. O działalności Klubu Ludzi ze Znakiem P” ukazało się też sporo artykułów w „Kalendarzu Wrocławskim” i w „Roczniku Wrocławskim”. Również na łamach prasy codziennej zaczęto publikować artykuły, które informowały mieszkańców Wrocławia o tej społeczności, dla której kwiecień ustanowiono miesiącem pamięci. W XXI wieku dzięki współpracy Klubu Ludzi ze Znakiem „P” z Centrum Historii Zajezdnia w ramach prezentowanej przez Centrum stałej wystawy umieszczono tam ekspozycję poświęconą Polakom wojennego Wrocławia. Przez wiele lat Klub miał w ramach TMW dużą autonomię, odrębny statut i budżet. W 1988 r. w wyniku wieloletnich starań członkowie Klubu otrzymali na podstawie decyzji władz miejskich prawo do bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską, a dzięki życzliwości placówek kulturalnych Wrocławia często korzystali z bezpłatnych biletów do opery, operetki i teatrów Wrocławia. Mogli też korzystać z bezpłatnych rejsów statkami po Odrze, połączonych z puszczaniem na Odrze wianków w kształcie litery „P”. Działacze Klubu wykazywali się też sporą aktywnością w dokumentowaniu swoich wojennych losów. Zadbali, by nie zaginęła pamięć o wojennej martyrologii Polaków we Wrocławiu. Z ich inicjatywy w miejscach, gdzie do maja 1945 r. działały obozy pracy przymusowej odsłonięto 3 pomniki, 7 tablic oraz wmurowano 18 pamiątkowych cegiełek. Już w 1959 r. w miejscu, gdzie znajdował się największy obóz pracy przymusowej w Breslau, pojawił się obelisk poświęcony więźniom obozu „Burgweide” (Sołtysowice). W roku 1995 na terenie tego obozu ustawiono również krzyż (Represjonowanym Polakom lat 1940–1945). W 1970 r. odsłonięto tablice upamiętniające ofiary obozów „Sadowastrasse”, „Clausewitzschule”, a w 1976 r. obozu „Hindenburgschule”. W kwietniu 1990 r. odsłonięto pomnik Bohaterów Ruchu Oporu „Olimp”, upamiętniający zamordowanych 38 członków polskiej konspiracyjnej antyhitlerowskiej Grupy Oporu Olimp”, działającej we Wrocławiu w latach 1940–1942. W maju 1990 r. na pl. Grunwaldzkim (gdzie zginęło ponad 12 tys. osób) ustawiono kamień „Ku pamięci ofiar budowy lotniska w czasie oblężenia Wrocławia”. Przy ul. Nowowiejskiej wzniesiono w 1996 r. „Pomnik w hołdzie cywilnym ofiarom II wojny światowej” (odnowiony w 2019 r.), a w kościele pw. Św. Marcina (5 maja 1991 r.) odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą „Polakom wojennego Wrocławia”. Natomiast w 2006 r. przy kościele pw. NMP Matki Bożego Pocieszenia (ul. Wittiga) oraz w 2015 r. w kościele pw. św. Elżbiety odsłonięto tablice upamiętniające Polaków spod znaku „P”. Z inicjatywy Klubu dwa wrocławskie skwery przyjęły nazwy: Ruchu Oporu „Olimp” (okolice pl. Jana Pawła II) i Ludzi ze Znakiem „P” (ul. Nowowiejska). Odrębna, ale jakże ważna w drugiej połowie lat 80. XX w. była realizacja projektu umieszczenia symbolicznych cegiełek upamiętniających ofiary poszczególnych obozów pracy przymusowej, w których w latach 1940–1945 pracowali Polacy. W latach1985–1989 na ścianach budynków, w których funkcjonowały obozy pracy przymusowej odsłonięto 18 cegiełek (zob. rozdział Tablice i pomniki). Dzięki staraniom członków Klubu na terenie obozu pracy w Gross-Rosen (Rogoźnica) odsłonięto w 1994 r. tablicę upamiętniającą polskich robotników przymusowych tego obozu. Corocznie członkowie Klubu odwiedzali ten obóz. W 1985 r. z inicjatywy TMW odbyła się także sesja naukowa poświęcona życiu Polaków w obozach hitlerowskich, a w 1992 r. w Arsenale Miejskim z udziałem ponad 180 osób otwarto wystawę dokumentów i pamiątek ludzi ze znakiem „P”. Na potrzeby tej wystawy zrekonstruowano m.in. izbę obozu pracy. W 1994 r. w Dolmelu, w TMW, w Muzeum Historycznym i w części wrocławskich szkół zorganizowano 8 wystaw dokumentów i rysunków z okresu wojny oraz materiałów z 25-letniej działalności Klubu. Od lat 70. XX w. członkowie Klubu corocznie pod murami byłych obozów pracy, pod pomnikiem przy ul. Kleczkowskiej upamiętniającym 27 Francuzów zgilotynowanych w czasie wojny, pomnikiem przy ul. Sądowej (poświęconemu zamordowanym we Wrocławiu Francuzom, Belgom, Holendrom i Norwegom), wspólnie z przedstawicielami zakładów pracy i uczniami wrocławskich szkół, oddawali hołd pomordowanym współwięźniom, składając kwiaty i zapalając znicze. Jeszcze w latach 80. przy Śluzie Rędzińskiej i na terenie Jelczańskich Zakładów Samochodowych organizowano spotkania z grupą Francuzów (głównie z Lyon) – byłymi więźniami obozów pracy przymusowej, deportowanymi do Wrocławia i innych miejscowości Dolnego Śląska w ramach akcji „Nacht und Nabel”. Corocznie też 6 maja, w dniu podpisania kapitulacji Festung Breslau, członkowie Klubu składali kwiaty w miejscu, gdzie na wieży strażniczej obozu „Burgweide” zawieszono pierwszą biało-czerwoną flagę, uszytą w z materiału z poszewek na pościel przez Natalię Kujawińską. Flaga ta znajduje się obecnie jako depozyt TMW na stałej wystawie w Muzeum Miejskim Wrocławia. Za wybitną działalność na rzecz Wrocławia i TMW część członków Klubu otrzymała godność Honorowego Członka TMW (Felicyta Damczyk, Bronisław Kupczyński, Kazimierz Mrowiec, Ludwik i Alina Maluga, Maria Sowińska, Andrzej Will, Czesława Ziembowa, Edward Zubik, Danuta Orłowska, Danuta Dzimińska, Stanisław Derda i Marian Dukat). Laurem Wrocławia wyróżniona została Danuta Orłowska, a Diamentem Wrocławia Jerzy Podlak, Teresa Bielawska-Tryba i Leokadia Wieczorek. Z kolei Zygmunt Pacych został w 2020 r. odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Jednak najważniejszym podsumowaniem ponad 50-letniej działalności Klubu było przyznanie w 2015 r. przez Radę Miejską Wrocławia Nagrody Wrocławia „za utrwalanie pamięci młodszego pokolenia o martyrologii polskich robotników przymusowych wojennego Wrocławia”. Od ponad 40 lat we wtorki (zgodnie z tradycją przedwojennych Polaków, którzy spotykali się we Wrocławiu zawsze w pierwszy wtorek miesiąca) ludzie ze znakiem „P” spotykają się w kamieniczce Małgosia, aby zaplanować kolejne zadania. W latach 1969–1986 Klubowi przewodził inicjator jego powołania Ludwik Maluga, po jego zaś śmierci pracami Klubu w latach 1986–2003 kierowała Czesława Ziembowa, a w latach 2003–2015 Danuta Orłowska. Od 2015 r. Klubowi przewodniczy Teresa Bielawska-Tryba. Funkcję zastępcy przewodniczącego Klubu od 2003 r. pełni Jerzy Podlak – od 2015 r. Honorowy Prezes TMW, niestrudzony popularyzator historii i tradycji ludzi spod znaku litery „P”. Do bardzo aktywnych wieloletnich członków zarządu Klubu należą: Antonina Iwaszkiewicz, Alicja Góra, Juliusz Palibuda, Antonina Muzyka oraz Zygmunt Pacych, który od wielu lat prowadzi kronikę dokumentującą działalność Klubu. W chwili powstania w 1969 r. Klub liczył ponad 400 osób, w roku 1994 było to 294 osób, w 2005 r. – 226 osób, pod koniec 2019 r. – 64 osoby. Mimo zmniejszającej się z każdym rokiem liczby działaczy, ich aktywność w zakresie upowszechniania wiedzy o martyrologii Polaków w czasie II wojny światowej, szczególnie na terenie wojennego Wrocławia, musi zasługiwać na naszą uwagę i uznanie. Mimo podeszłego już wieku działacze Klubu nadal uczestniczą w spotkaniach noworocznych, w kwietniu i w listopadzie każdego roku odwiedzają miejsca pamięci, składając kwiaty i zapalając znicze, m.in. przy pomniku Ludzi ze znakiem „P” i Grupy „Olimp”.

Spotkanie upamiętniające Ofiary Obozu Niemieckiego w Zespole Szkół Teleinformatycznych i Elektrycznych.