Wrocław przełomu XIX I XX wieku to miejsce intensywnego postępu w wielu dziedzinach życia i rozwoju miasta. Architektura i urbanistyka rozwijały się w imponującym tempie.
Na początku XX wieku stolica Dolnego Śląska stała się zalążkiem protomodernizmu europejskiego oraz centrum ówczesnej awangardy.
W takiej rzeczywistości urodził się, wzrastał oraz tworzył niemiecki rzeźbiarz Alfred Vöcke. Okoliczności rozwoju oraz talent młodego rzeźbiarza sprawiły, że doczekał się kilku realizacji w rodzinnym mieście, a niektóre przetrwały do dzisiaj.
Zachowane dzieła są cennym dziedzictwem oraz dowodem na nowatorskie podejście do sztuki i rzeźby. Późniejsze realizacje Vöcke bezpośrednio nawiązują do nurtu Art Déco, będącego wyrazem luksusu w dobie popularnego modernizmu, ekspresjonizmu oraz funkcjonalizmu.
Nota biograficzna
Alfred Vöcke urodził się 24 kwietnia 1886 roku we Wrocławiu. W wieku dziewiętnastu lat rozpoczął studia w Królewskiej Szkole Sztuki
i Rzemiosła Artystycznego. Był uczniem Theodora von Gosena, który objął opieką klasę rzeźby dekoracyjnej. Podczas studiów Vöcke miał sposobność zetknąć się z jednym z najwybitniejszych architektów niemieckich początku XX wieku, Hansem Poelzigiem, który związany był
z uczelnią od 1900 roku, a w 1903 roku został jej dyrektorem.
Okres Studiów Alfreda Vöcke zbiegł się w czasie z przeprowadzanym przez Poelziga programem reform w Szkole Sztuki i Rzemiosła Artystycznego, które miały na celu odkrycie indywidualnych predyspozycji studentów. Przez pierwszy rok studiów uczniowie oswajani byli
z szeroko zakrojoną wiedzą jak również z warsztatem rzemiosła: rysunku, malarstwa, rzeźby, stolarstwa, ślusarstwa. Pierwszy etap studiów służył zdefiniowaniu predyspozycji studenta a następnie dopasowywano program nauczania do jego zdolności. W ten sposób,
po wcześniejszej obserwacji, kierunkowano rozwój studenta na malarza, rzeźbiarza bądź architekta dążąc do połączenia ról rzemieślnika
i artysty.
Vöcke mieszkał we Wrocławiu do 1916 roku, następnie przeniósł się do Berlina, a w 1923 roku został profesorem rzeźby w Akademii Sztuki w Kassel, gdzie pracował przez dziewięć lat. W 1933 roku ponownie podjął pracę jako profesor w Berlinie, lecz rozpoczęta II Wojna
Światowa sprawiła, że w 1937 r. musiał opuścić stanowisko ze względu na żydowskie pochodzenie żony. Zmarł we Wrocławiu 18 lutego 1944 roku.
Alfred Vöcke tworzył swe dzieła w różnej skali począwszy od rzeźb monumentalnych po detal architektoniczny. Projektował przedmioty użytkowe jak również zajmował się medalierstwem. Wykonał między innymi wzór monet dwu i pięciomarkowych z widokiem kościoła garnizonowego w Poczdamie oraz z podobizną niemieckiego polityka, dowódcy i prezydenta Rzeszy w latach 1925-1934 Paula von Hindenburga. Rzeźbiarz stosował rozmaite techniki oraz zróżnicowane materiały takie jak kamień, drewno, metal, ceramika czy kość słoniowa.
Debiut – zdobienia elewacji kamienicy
W 1907 r. Hans Poelzig zaprojektował, nieistniejący dziś budynek mieszkalny pod adresem Hohenzollernstr. 115-117 (ul. Sudecka). Do wykonania skromnych zdobień zaprosił Theodora von Gosena i młodego, wówczas 21. letniego studenta Alfreda Vöcke. Możliwe, że ten wkład pracy Alfreda Vöcke jest jego debiutem zawodowym.
Dawny szpital dziecięcy
Heilanstalt Bethanien, Städtisches Säuglingsheim
Jedną z pierwszych realizacji Alfreda Vöcke jakie zachowały się we Wrocławiu jest płaskorzeźba nad wejściem do dawnego zakładu leczniczo-opiekuńczego znajdującego się przy ul. Józefa Hoene-Wrońskiego 13c. Szpital zbudowano według projektu architekta Maxa Berga, ówczesnego miejskiego radcy budowlanego, który do realizacji swych projektów, często zapraszał Alfreda Vöcke. Otwarty 11 sierpnia 1911 roku obiekt był przeznaczony dla chorych niemowląt oraz dzieci z ubogich rodzin. Pełnił funkcję sanatorium i ochronki. Od frontu wyeksponowano strefę wejściową poprzez wysunięty na osi przedsionek i tam znalazł się jedyny detal jaki wprowadzono w elewacji budynku.
Płaskorzeźba autorstwa Alfreda Vöcke w nadprożu przedsionka przedstawiająca leżącą nagą kobietę trzymającą w ramionach parę niemowląt jest alegorią instynktu opiekuńczego.
Kobieta, niekoniecznie jest matką niemowląt, ale otacza je opieką, tak jak kwoka, która u stóp kobiety chroni pod skrzydłami dwoje kacząt.
Płaskorzeźba została ostatnio odnowiona w ramach remontu i nowego przeznaczenia budynku na potrzeby Politechniki Wrocławskiej.
Dawny zakład opieki socjalnej
Wohlfahrtshaus
Budynek jest efektem decyzji wrocławskich radnych, którzy w 1912 roku w ramach poprawy warunków socjalnych w mieście zadecydowali
o budowie zakładu o głównej funkcji łaźni miejskiej. Zlecenie projektu i wykonania otrzymał Max Berg a do realizacji środkowego ryzalitu zaprosił Alfreda Vöcke. W swej pracy rzeźbiarskiej określił funkcje obiektu, higiena, opieka zdrowotna, kasa oszczędnościowa.
Znajdująca się w nadprożu płaskorzeźba przedstawia w środkowej części kąpiące się postaci, po lewej kobieta z dzieckiem przybywa po pomoc lekarską, po prawej mężczyzna wpłaca swoje oszczędności i otrzymuje książeczkę oszczędnościową.
Hala Stulecia
Jahrhunderthalle
W 1913 roku Max Berg ponownie zaprasza Alfreda Vöcke do pracy przy wykonaniu artystycznej oprawy swego największego dzieła – Hali Stulecia. Monument powstawał dla upamiętnienie setnej rocznicy odezwy króla Prus Fryderyka Wilhelma III wzywającej naród do walki
z wojskami Napoleona.
Płaskorzeźba otoczona była inskrypcją o skromnej treści: Folgt dem Beispiel Eurer Vorfahren; seid ihrer würdig und Eurer Nachkommen eingedenk! (Idźcie za przykładem waszych przodków, bądźcie ich godni i zapiszcie się w pamięci waszym potomkom). Zdanie pochodzi z odezwy Fryderyka Wilhelma II z 17 marca 1813 r. An Mein Volk.
Zarówno Hala Stulecia, w swej pierwotnej funkcji będąca monumentem upamiętniającym zwycięską walkę, jak i płaskorzeźba wraz z cytatem przedstawiającego Archanioła Michała walczącego z lwem (Napoleonem) nawiązywały do wydarzeń 1813 roku.
Kaplica na Cmentarzu Osobowickim
Friedhofe Kapelle
W 1920 roku Vöcke wykonał płaskorzeźbę nad wejściem do Kaplicy Cmentarnej na Osobowicach. Jest to kolejny detal, który został wkomponowany w projekt architektoniczny autorstwa Maxa Berga.
Artystyczne przedstawienie przejścia do wieczności ma uproszczoną formę. Postaci kobiety
i mężczyzny są prowadzone przez owianą welonem personifikację śmierci w spokoju i w zgodzie na swoje przeznaczenie.
To jedno z lepiej zachowanych dzieł Alfreda Vöcke, które opatrzone zostało podpisem autora
w dolnej części obramienia.
Ujęte w kwadrat, wykonane w szarym kamieniu dzieło harmonijnie wpisuje się w bryłę kaplicy zrealizowanej w nurcie Neues Bauen.
Jadąca na osiołku
Eselreiterin
W dorobku Alfreda Vöcke znajdowały się nie tylko płaskorzeźby. W 1922 roku powstała brązowa rzeźba przedstawiająca kobietę z dzieckiem jadącą na osiołku. Rzeźbę wykonano w berlińskiej odlewni Hermanna Noacka.
Według pierwotnego zamysłu rzeźba miała znaleźć się w ewangelickim kościele Św. Krzysztofa we Wrocławiu, co jednak nie doszło do skutku. W 1928 roku dzieło Alfreda Vöcke zatytułowane Eselreiterin (Jadąca na osiołku) zaprezentowano na Wystawie Śląskiego Związku Artystów.
Po zakończeniu wystawy rzeźba znalazła swoje miejsce w przestrzeni publicznej w nowo powstałym osiedlu Westend. Usytuowano ją na pięciometrowym ceglanym postumencie na skwerze w pobliżu skrzyżowania dzisiejszych ulic Słubickiej i Szprotawskiej.
Po wojnie nie została odnaleziona. Liczne ikonografie przedstawiające tę rzeźbę doczekały się odczytania dzieła jako “Ucieczka do Egiptu”. Choć skojarzenie wydaje się trafne, to nic nie wiadomo, czy było ono także intencją autora.
Budynek Spółdzielni Vortwärts
Consum-Verein Vorvärts
Alfred Vöcke jest autorem rzeźbiarskiego obramienia portalu w budynku przy ul. Kościuszki 133. Kamienica została zaprojektowana przez Paula Heima, ucznia w pracowni Maxa Berga, w 1922 roku. Początkowo budynek był siedzibą kasy oszczędnościowej i spółdzielni (niem. Konsum- und Sparvereins Vortwärts). Główną działalnością Spółdzielni Vortwärts była produkcja i dystrybucja żywności.
Rzeźbiarz w podwójnej ramie umieścił płaskorzeźby przedstawiające 35 scen związanych
z produkcją rolną, przetwórstwem spożywczym i rzemiosłem na rzecz rolnictwa, są tam również odwołania do życia rodziny.
Jako personifikację zaradności życiowej przedstawił kataryniarza inwalidę z małpką.
Na podstawie jednej z rzeźb znalazło się nazwisko Autora i jego ówczesne miejsce zamieszkania – Berlin.
Portal został ostatnio odnowiony, a budynkowi nadano funkcje hotelowe.
Budynek firmy ubezpieczeniowej KRAFT
KRAFT Versicherungen AG
Alfred Vöcke jest także autorem obramienia portalu powstałego w 1925 r. w ramach przebudowy nieistniejącego dziś budynku firmy Ubezpieczeń komunikacyjnych – KRAFT, przy Gartenstr. 25 (w miejscu dzisiejszej Szkoły Muzycznej przy ul. J. Piłsudskiego).
Proste wykonane z kamiennych ciosów obramienie podkreślało solidność i rzetelność prowadzonej działalności. Pilastry ozdobione były postaciami kobiecymi po prawej i męskimi po lewej. Zwieńczeniem portalu było przedstawienie kierowcy ujęte w logo firmy z jej nazwą KRAFT.
Osiedle Eichborngarten
W latach 1925-27 powstawało osiedle Eichborngarten położone pomiędzy dzisiejszymi ulicami Grabiszyńską i gen. Hallera. Architekci Paul Heim i Albert Kempter chcąc nadać indywidualne cechy zunifikowanym szeregom budynków zlecili Alfredowi Vöcke wykonanie rzeźbiarskich zdobień. Płaskorzeźby umieszczone nad wejściami przedstawiały sceny domowe i gospodarskie.
Duża część zabudowy tego osiedla przetrwała do dni dzisiejszych, jednak budynki noszące te zdobienia już do tej grupy się nie zaliczają.
Dom studencki ATOL
Na łączniku spinającym łukiem budynki po obu stronach wjazdu na ul. Wandy projektu spółki architektonicznej Gaze & Böttcher z 1927 r. znalazła się płaskorzeźba mężczyzny dźwigającego tenże budynek. Dzieło o trudnej i łatwej zarazem symbolice jest przypisywane Alfredowi Vöcke.
Dom mieszkalny przy ul. L. Rydygiera 50
Alfredowi Vöcke przypisywane jest także autorstwo obramienia portalowego w budynku przy ul. L. Rydygiera 50. Budynek powstał w 1936 r. z przeznaczeniem mieszkalnym dla emerytowanych osób pracujących jako służba.
Cztery płaskorzeźby opisane niezachowanymi inskrypcjami przedstawiają typowe profesje służebne: opiekunkę dzieci, kucharza i sprzątającą. Jedna z płaskorzeźb przedstawia starszego mężczyznę siedzącego z fajką przy piecu – odpoczywającego na zasłużonej emeryturze.
Projekt renowacji zgłoszony do Budżetu Obywatelskiego nie uzyskał wystarczającego do realizacji poparcia.
Autor: Piotr Popów
Zdjęcia współczesne: Piotr Popów ©, pozostałe ze zbiorów autora
Tekst częściowo na podstawie Wrocławskie realizacje Alfreda Vöcke Agnieszka Maria Litwa Politechnika Wrocławska
Wydział Architektury Zakład Konserwacji i Rewaloryzacji Architektury i Zieleni